ĐỀN VỆ QUỐC

Đền Vệ Quốc có tên nôm là đền Ông Đõ, nhân dân ở vùng này thường gọi là miếu Giáp Đông vì đền nằm trên địa phận thôn Đông, phường Hồ Khẩu xưa. Ngoài ra còn có tên gọi là đền Đức Thánh Em để phân biệt với đền thờ Đức Thánh Anh là Dực Thánh thờ tại thôn giáp Bắc cách đấy chừng 300 mét.
Đền Vệ Quốc tọa lạc tại Giáp Đông, phường Hồ Khẩu, huyện Quảng Đức, phủ Phụng Thiên. Nay thuộc phường Bưởi, quận Tây Hồ, Hà Nội. Đền nhìn ra đường Thụy Khuê, trước đây là sông Tô Lịch. Đền thờ Cá Lễ Đại Vương (tức Vệ Quốc tướng quân). Về nhân vật này tuy rằng chưa tìm thấy sự ghi chép nào trong chính sử, song trong dân gian hiện nay vẫn còn khắc sâu và truyền tụng về công lao của Vệ Quốc tướng quân - người con trai dũng cảm trong công cuộc chống xâm lăng và xây dựng kinh thành Thăng Long ở thời kỳ nhà Lý.
Truyền thuyết kể lại rằng: Thời Hùng Vương thứ 18 có lạc hầu Lê Quốc Tín được vua Hùng rất yêu quý, đem cháu gái gả cho. Không may Công chúa sớm qua đời, ông rất lấy làm buồn, bỏ đi thăm viếng khắp danh lam thắng tích. Một hôm đến ấp Hồ Khẩu, thấy thắng cảnh Tây Hồ tuyệt vời, trước có bãi Thất Tinh, gò Tam Thai, hai bên thế đất long chầu hổ phục, ông quyết định làm nhà tại đây, kết duyên với Thục Nương, một cô gái hiền thục xinh đẹp của Tây Hồ. Do chậm có con, nên ông bà thường đi chơi hồ Tây, cầu tự tại các đền chùa. Một hôm bà ứng mộng Xích Giáp - Long thần hồ Tây mà có thai. Sau sinh ra cái bọc, bọc vỡ thành hai cậu bé khôi ngô tuấn tú. Cậu lớn gọi là Cống Lễ, cậu bé gọi là Cá Lễ. Hai cậu lớn lên, dụng mạo khác thường, tài năng cái thế. Vua Hùng vừa nhìn thấy biết ngay là Long thần giáng thế, phong anh cả là Tả Chưởng quan, em là Hữu Chưởng quan, nắm giữ thủy binh của triều đình.
Lúc này vua Thục đem quân đến xâm lược, hai ông cùng Tản Viên Sơn Thánh đã đánh cho quân Thục tơi bời. Khi thuyền của hai ông từ bờ sông Nhĩ Hà vào sông Tô Lịch đến ấp Hồ Khẩu, chỗ Đền Vệ Quốc hiện nay thì hai vị cũng bay về trời.
Tin này đến tai vua Hùng, vua ban sắc cho ấp Hồ Khẩu lập đền phụng thờ hai ông. Giáp Bắc lập đền thờ Cống Lễ gọi là Dực Thánh từ, Giáp Đông lập đền thờ Cá Lễ gọi là Vệ Quốc từ. Thái Tổ đem quân đi đánh Chiêm Thành đã vào đền cầu đảo. Vua được âm phù, nên đại thắng quân Chiêm, đã gia phong cho hai vị là Phụ quốc tế thế.
Trần Nhân Tông chống quân Nguyên đã sai Trần Quốc Tuấn đến cầu đảo ở đền, lại được anh em âm phù nên đại thắng quân giặc ở sông Bạch Đằng. Vua Trần lại gia phong Hiển ứng uy linh.
Thời Lê, hồng thủy uy hiếp đê Yên Phụ, vua cho người đến đền cầu đảo lại được âm phù làm cho nước rút. Từ đấy về sau, hai thần thường hiển linh giúp cho quốc thái dân an.
Đền Vệ Quốc được xây dựng theo kiểu chữ công trên gò Đại Ngư. Ngoài là cổng tam quan xây tường hồi bít đốc bình thường.
Cổng tam quan có tấm bia khắc năm Thiệu Trị thứ hai (1842):
Vệ Quốc từ
Đền Vệ Quốc
Dưới là câu đối:
Đông giáp tự hào thiên cổ tích
Hồ thôn cửu ngưỡng lưỡng linh thần.
Tạm dịch:
Giáp Đông tự hào di tích cổ
Cả làng chiêm ngưỡng đệ huynh thần.
Có thể câu đối được làm về sau, nhưng phần nào đã phản ánh được đời sống tâm linh của người Hồ Khẩu.
Trong đền còn câu đối:
Dũng tướng nhất sinh, vệ quốc an biên danh vĩnh ký
Linh thần vạn đại, hộ dân lập nghiệp huệ trường lưu.
Tạm dịch:
Dũng tướng một thời, vệ quốc an biên danh còn mãi
Linh thần vạn đại, hộ dân lập nghiệp đức muôn đời.
Sau tam quan là sân trời nhỏ dẫn đến tiền tế năm gian làm kiểu “chồng rường giá chiêng”, dưới có cột đá vững chắc, trên thì chạm khắc tinh xảo. Nối tiền tế và hậu cung là hai gian nhà dọc. Hậu cung ba gian xây thấp hơn tạo vẻ huyền bí, thâm nghiêm của di tích. Điều đáng chú ý ở đây là trên các bức tường kể từ tam quan, tiền tế, hậu cung người ta đều tìm thấy những viên gạch vồ thời Lê.
Đền Vệ Quốc nằm trong một quần thể các di tích lịch sử và văn hóa của Hà Nội xưa và nay. Cùng với đền Đồng Cổ, đền Vệ Quốc đã chứng kiến và mãi mãi ghi nhận một truyền thống trung với nước của dân tộc ta với hội thề tháng tư lịch sử, góp phần làm phong phú thêm chuỗi di tích xung quanh hồ Tây với những huyền thoại gắn liền với lịch sử xây dựng và bảo vệ đất nước của dân tộc ta.
Đền được Bộ Văn hóa (nay là Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch) xếp hạng Di tích kiến trúc nghệ thuật tại Quyết định số 100-VH/QĐ ngày 21 tháng 01 năm 1989./.